Pamięć absolutna – jak AI nie pozwala nam zapomnieć

Odcinek Black Mirror: Cała twoja historia (2011) pokazuje dystopijną wizję świata, w którym wszyscy ludzie mają wszczepione „ziarna” – urządzenia rejestrujące każdą sekundę życia. Dzięki nim mogą przewijać swoje wspomnienia i oglądać je na ekranie. Brzmi jak technologiczne błogosławieństwo? W rzeczywistości okazuje się, że nieograniczona pamięć niszczy relacje i zmienia życie w obsesyjne analizowanie przeszłości. Liam, główny bohater, nieustannie powraca do nagrań – szuka w nich oznak niezadowolenia po rozmowie kwalifikacyjnej, przegląda interakcje swojej żony z innymi mężczyznami, doszukuje się zdrady. Technologia pamięci nie daje przestrzeni na zaufanie – zamienia życie w śledztwo. Po stracie rodziny Liam zostaje sam, przewija obrazy szczęśliwych chwil, ale zamiast pocieszenia – odczuwa ból. W końcu usuwa implant, próbując odzyskać spokój.

Choć wizja Black Mirror wydaje się futurystyczna, technologie rejestrujące wspomnienia już istnieją. Na szczęście – przynajmniej na razie – wciąż to człowiek decyduje, co warto zapamiętać. Daleko im do wszechwiedzącej pamięci absolutnej, która w serialowej rzeczywistości stała się przekleństwem. Ale czy potrafimy znaleźć złoty środek między zachowaniem wspomnień a umiejętnością pozbywania się ich? Psychologia mówi jasno: zapominanie to nie wada, lecz funkcja adaptacyjna. Selektywna pamięć pozwala nam radzić sobie z traumą, redukuje stres i chroni przed przeciążeniem informacyjnym. Mózg, niczym doświadczony archiwista, wie, które „dokumenty” warto zachować, a które lepiej bezpowrotnie usunąć. Nowoczesne systemy AI zaczynają odgrywać podobną rolę – nie tylko przechowują wspomnienia, ale też pomagają nam je organizować i wykorzystywać w sposób, który poprawia jakość życia.

AI jako wsparcie dla pamięci

Nie każdemu zależy na zapominaniu. Dla wielu osób pamięć to tożsamość, zdolność uczenia się i funkcjonowania w społeczeństwie. I tu pojawia się druga, jaśniejsza strona technologii – AI jako wsparcie dla pamięci, a nie jej cyfrowy strażnik.

Dla osób z demencją i chorobą Alzheimera sztuczna inteligencja staje się nieocenionym narzędziem pomagającym przywracać utracone wspomnienia. Systemy rozpoznające twarze i głosy bliskich czy aplikacje przypominające o codziennych rytuałach pomagają pacjentom odnaleźć się w rzeczywistości, która staje się coraz bardziej obca. Osoby po urazach mózgu mogą dzięki AI odbudowywać swoje wspomnienia – algorytmy analizujące fragmentaryczne informacje pomagają rekonstruować luki w biografii pacjenta i przywracać utracone połączenia w pamięci. Z kolei studenci i naukowcy korzystają z AI jako inteligentnego asystenta. Personalizowane systemy uczenia się, automatyczne podsumowania treści i analiza materiałów naukowych sprawiają, że zdobywanie wiedzy jest bardziej efektywne i dostosowane do indywidualnych potrzeb. 

Obrazy utkane z pamięci

The Synthetic Memories to projekt hiszpańskiego studia Domestic Data Streamers, realizowany we współpracy z uniwersytetami z Hiszpanii i USA. Jego celem jest wizualna rekonstrukcja wspomnień, które nigdy nie zostały uchwycone przez aparat fotograficzny. Badacze używają AI do odtwarzania scen z przeszłości na podstawie ludzkich relacji i wspomnień. Jak to działa? Proces przypomina pracę detektywa i artysty jednocześnie. AI nie czyta myśli ani nie rekonstruuje wspomnień bezpośrednio z mózgu – zamiast tego eksperci przeprowadzają wywiady z osobą, której wspomnienie ma zostać odtworzone. Pytają o szczegóły – miejsce, kolory, emocje, atmosferę. Gdy mają już wszystkie elementy, do gry wkracza inżynier komend tekstowych, który wprowadza do generatora obrazów AI (DALL-E 2) precyzyjne opisy. Następnie poprawia ten materiał na podstawie uwag rozmówcy, tak by efekt końcowy najlepiej oddawał jego wspomnienie.

Jednym z najgłośniejszych przykładów rekonstrukcji jest historia 84-letniej Marii z Barcelony.  Jako dziecko stała na balkonie i patrzyła w stronę więzienia, gdzie przetrzymywano jej ojca, uwięzionego przez reżim generała Franco. Dzięki AI scena, która istniała tylko w jej pamięci, została przeniesiona na obraz, jakby ktoś rzeczywiście zrobił jej wtedy zdjęcie.

Czy AI może odwzorować wspomnienia lepiej niż ludzki umysł? Twórcy projektu twierdzą, że nie – i właśnie dlatego zdecydowali się używać starszej wersji modelu DALL-E. DALL-E 2 generuje obrazy mniej szczegółowe niż DALL-E 3, co paradoksalnie lepiej oddaje naturę ludzkiej pamięci. Zbyt realistyczne rekonstrukcje mogłyby wprowadzać fałszywe szczegóły – tymczasem wspomnienia, podobnie jak sny, są często zamglone, niedopowiedziane i zależą od kontekstu emocjonalnego oraz znaczenia, jakie im nadaliśmy.

Dotychczas dzięki projektowi The Synthetic Memories odtworzono wspomnienia kilkudziesięciu osób, w tym imigrantów, którzy chcieli przywrócić obrazy miejsc z dzieciństwa, oraz osób z demencją. AI nie tylko pomogła im odzyskać obrazy z przeszłości, ale również nadać kształt temu, co do tej pory istniało jedynie w ich wyobraźni.

Twoja historia w chmurze

MyHeritage to platforma do zarządzania cyfrową pamięcią o bliskich, łącząca sztuczną inteligencję i analizę DNA. Dzięki testom DNA użytkownicy mogą dowiedzieć się więcej o swoich korzeniach, a także znaleźć krewnych, z którymi nigdy wcześniej nie mieli kontaktu. MyHeritage to nie tylko narzędzie do tworzenia drzewa genealogicznego, ale także cyfrowe archiwum rodzinnych wspomnień, które pomaga użytkownikom odtworzyć historię przodków i zachować ich dziedzictwo dla przyszłych pokoleń.

Neurotechnologia: klucz do cyfrowej pamięci

Czy da się zajrzeć do mózgu i zobaczyć wspomnienia w czasie rzeczywistym? Dzięki fMRI  (funkcjonalnemu obrazowaniu metodą rezonansu magnetycznego) i AI naukowcy są coraz bliżej odpowiedzi.

Wyobraź sobie, że możesz przewinąć swoje wspomnienia jak film. Wracasz do pierwszego dnia w szkole, pierwszej miłości, ostatniej rozmowy z bliską osobą. Nie tylko w swojej głowie, ale też… na ekranie.

fMRI pozwala monitorować, które obszary mózgu aktywują się, gdy coś wspominamy. AI analizuje te wzorce i uczy się je odkodowywać, co otwiera drzwi do technologii przechowywania pamięci w formie cyfrowej. Cel? Stworzenie systemu, który nie tylko zapamięta, ale także – być może – odtworzy ludzkie wspomnienia. Brzmi jak science fiction? Tak, ale pierwsze kroki zostały już poczynione.

HippoCamera – zapamiętywanie na żądanie

Jednym z najciekawszych projektów wspierających pamięć jest HippoCamera, aplikacja opracowana przez naukowców z Uniwersytetu w Toronto. Jej działanie opiera się na naśladowaniu procesów zachodzących w hipokampie – obszarze w mózgu odpowiedzialnym za zapamiętywanie zdarzeń. Użytkownik nagrywa krótki, kilkusekundowy opis dźwiękowy, rejestruje 24-sekundowe wideo, a potem określa jego znaczenie w pięciostopniowej skali. Aplikacja koduje to zapamiętane zdarzenie w sposób naśladujący działanie hipokampu, a następnie je utrwala poprzez sesje powtórzeń z przyspieszonym odtwarzaniem nagrań.

Jak wyjaśnia prof. Morgan Barense, neurolożka z Uniwersytetu w Toronto, HippoCamera działa inaczej niż standardowe aplikacje do nagrywania filmów. Zwykłe zapisywanie zdjęć i wideo na smartfonie nie angażuje mechanizmów pamięciowych – użytkownicy rejestrują obraz, ale często go nie przetwarzają. „Mówi się, że narządy nieużywane zanikają – to samo dotyczy funkcji poznawczych. Jeśli polegamy na smartfonach zamiast na własnej pamięci, ta stopniowo się osłabia” – wyjaśnia prof. Barense. HippoCamera natomiast skłania, by się zatrzymać, świadomie zapamiętać daną chwilę i powtórzyć ją w taki sposób, aby realnie utrwaliła się w pamięci.

Badania wykazały, że użytkownicy HippoCamera zapamiętywali o 50% więcej szczegółów niż osoby, które nie korzystały z aplikacji. Co więcej, ta szczegółowość wspomnień utrzymywała się nawet po 200 dniach przerwy w ćwiczeniach.

Czy będziemy mogli przewijać swoje życie jak film?

Choć wizja cyfrowej pamięci nadal pozostaje w sferze eksperymentów, badania idą w fascynującym kierunku. Jeśli AI nauczy się dekodować aktywność neuronów tak, jak dziś rozpoznaje twarze czy analizuje język, może się okazać, że kiedyś nasze wspomnienia nie będą już tylko ulotnymi śladami w mózgu. Pytanie tylko: czy tego właśnie chcemy? Czy wizja przechowywania każdego detalu naszego życia w chmurze nie przypomina jednak trochę świata Black Mirror?

Jedno jest pewne – technologia pamięci dopiero się rozwija, ale już dziś daje nam narzędzia, które pomagają zatrzymać to, co dla nas najważniejsze.